Ο Δήμος Χλωπτσιούδης, φιλόλογος, κριτικός ποίησης έγραψε για το "Εις άτοπον" και το περιοδικό Μανδραγόρας.

Η εσωτερική ανάγκη δραπέτευσης της Νιόβης Ιωάννου

Για τον Peret –που παρέμεινε ως το τέλος ανυπότακτος υπερρεαλιστής– το αφετηριακό αίτημα του σουρεαλισμού δεν έπαψε ποτέ να είναι η επανάσταση της υποκειμενικότητας. Ο σουρεαλιστής ποιητής όμως αντί να προσπαθεί να υποτάξει την ποίηση στους σκοπούς του, αφήνει τους συνειρμούς ελεύθερους να υποτάξουν εκείνοι την ποίησή του, μιλώντας στη γλώσσα μιας ριζικά διαφορετικής εμπειρίας. Επικαλείται επικαλείται εικόνες και εκφράζει την εσωτερική ανάγκη απελευθέρωσης των συναισθημάτων, που αγγίζουν τα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης, μακριά από την εργαλειακή χρήση του Λόγου.

Το δρόμο αυτό της υπερρεαλιστικής άρνησης του έλλογου ακολουθεί με την τελευταία της ποιητική συλλογή, «εις άτοπον» (Μανδραγόρας, 2017), και η Νιόβη Ιωάννου. Η Ιωάννου κινείται στο χώρο του υπερρεαλιστικού στοχασμού. Με τη δυναμική της έκφραση φιλόσοφοι πάνω σε καθημερινά στιγμιότυπα για τη ζωή τον άνθρωπο και την κοινωνία. Στοχασμοί και στιγμιότυπα συνδέονται με τη σουρεαλιστική συνειρμικότητα που ξαφνιάζει και μελαγχολεί.

Η ποίηση της Ιωάννου αφήνει τον ακροατή/αναγνώστη να μετεωρίζεται ανάμεσα στις υπαρξιακές της αγωνίες, γοητευμένος από τις πρωτότυπες μεταφορές. Οι λέξεις και οι συνάψεις των λέξεων μέσα στα ποιήματα ξαφνιάζουν το κοινό. Παρομοιώσεις και μετωνυμίες στολίζουν την ποιητική της έκφραση προσδίδοντας μία μαγική εικαστική διάσταση στη στιχουργική της.

Η νοηματική ρευστότητα που γεννά η σουρεαλιστική έκφραση γίνεται χείμαρρος μέσα στη συνειρμική κίνηση του στίχου. Ταυτόχρονα, η απουσία σημείων στίξης συμπλέκει τους στίχους σε ένα αδιάσπαστο σύνολο μέσα στη ρευστή στιχουργία κι εικονοποιία. Ο θρυμματισμένος στίχος εντείνει την αίσθηση της ρευστότητας αυτής. Ταυτόχρονα, όμως, με τις παθήσεις που επιβάλλει οξύνει τη συναισθηματική ένταση και την απογοήτευση με την αγωνία.

Ο υπερρεαλισμός όμως δεν προσφέρει απλώς μία εικαστική διέξοδο στην έκφρασή της. Βαθιά ριζωμένος στη στιχουργική της παραδίδει σε ένα σπάνιο βάθος την υπαρξιακή προβληματική της ποιήτριας για το χρόνο και τη μνήμη[1] και τη φθορά[2]. Με την επίκληση των αισθήσεων και των συναισθημάτων, μέσα σε μία απρόσμενη χρήση του λόγου, καθιστά το κοινό συμμέτοχο των υπαρξιακών αγωνιών της.

Απέναντι στο αμλετικό άγχος, που η ίδια η ανθρώπινη ζωή επιβάλλει, με φροϋδικούς όρους, η ποιήτρια επιστρατεύει τον υπερρεαλισμό ως μέσο άμυνας. Το παράλογο και ο συνειρμικός μετεωρισμός του νοήματος την προστατεύουν από το αίσθημα την άρνησης και την καθοδηγούν ως φαντασίωση στο κυνήγι του ιδανικού κόσμου. Ένα συναίσθημα ανικανοποίητου που φλερτάρει με τον θάνατο εμποτίζει τις συνθέσεις της[3].

Κι οφείλουμε να υπογραμμίσουμε πως πρόκειται για μία ποίηση εσωτερική. Ενώ όμως δίνει μία αίσθηση στατικότητας στις περιγραφές, η στιχουργική κίνηση μέσα στην συνειρμική αλληλουχία των εικόνων θέτει σε κίνηση όλο το κάδρο. Την ίδια στιγμή οι λέξεις που η ποιήτρια επιλέγει, ασυνείδητα συνδέονται από τον ακροατή με την αίσθηση της κίνησης, έστω κι αν τούτη είναι νωχελική[4]. Άλλες φορές η κίνηση συνυποδηλώνεται με τη χρήση του αφηγηματικού/κινηματογραφικού ενεστώτα[5] ή του μέλλοντα[6] ή χρόνων με εξακολουθητικό ποιόν ενέργειας. Την αίσθηση της κίνησης ενισχύει και η συχνή παρουσία πουλιών και πεταλούδων. Ειδικά οι "πεταλούδες"[7] προσφέρουν μία σπάνια ζωντάνια στο καναβάτσο.

Ταυτόχρονα, όμως, τα πουλιά[8] υποθάλπουν και μία εσωτερική ανάγκη δραπέτευσης. Και είναι χαρακτηριστική σε όλη τη συλλογή η ανάγκη της ποιήτριας να δραπετεύσει, συναισθηματικά και αισθητικά. Η συχνή παρουσία "παραθύρων" καθρεφτίζει την επιθυμία απομάκρυνσης από τους σκονισμένους κλειστούς χώρους[9], όπως και η χαραμάδα στην πόρτα[10]. Έτσι το "παράθυρο" μετατρέπεται σε ένα σύμβολο ψυχικής διαφυγής.

Την ίδια εκφραστική και συμβολική ανάγκη απομάκρυνσης υπηρετεί και η συχνή παρουσία του "ουρανού"[11] και του "ορίζοντα"[12]. Εκφράζουν την αναζήτηση του εξωτερικού χώρου ως σύμβολο αισιοδοξίας και ελευθερίας. Όταν ο άνθρωπος ζει –ή έτσι νιώθει– στην άκρη του γκρεμού[13] απειλούμενος, η "θάλασσα" γίνεται το ποιητικό μέσο δραπέτευσης[14]. Έτσι το υγρό στοιχείο εκφράζει τόσο την επιθυμία ως χώρος ταξιδιού και διαφυγής από την πραγματικότητα όσο και αισθητικά με τον χρωματισμό και την κίνηση που συνειρμικά η λέξη φέρει (αναλόγως και ο "ουρανός"). Έτσι το γαλάζιο σπάει εικαστικά τη μονοτονία του γκρι και του σκοταδιού, παράλληλα με άλλα χρώματα[15] –συνήθως το κόκκινο– και τις οσφρητικές[16] και ηχητικές[17] εικόνες της.

Ένα άλλο βασικό σύμβολο στην ποιητική της Ιωάννου είναι η σελήνη. Το "φεγγάρι" –εκτός από την εικαστική παρέμβαση ως αντικείμενο ρομαντικής μελαγχολίας– αποτελεί και ένα βασικό σημείο αναζήτησης φωτός μέσα στην απογοήτευση. Η ποιήτρια απεγνωσμένα ψάχνει ακτίνες φωτός[18] που να διώξουν το συναισθηματικό/ψυχικό σκοτάδι που την πολιορκεί. Και τούτο συνδέεται ακριβώς με την ανάγκη δραπέτευσης.

Η σελήνη ως σύμβολο ρομαντισμού και μοναδικής πηγής φωτός στις νυχτερινές συνθέσεις απειλείται. Άλλοτε κινδυνεύει στο γκρεμό[19] μισοφαγωμένη[20] ή τραυματισμένη[21] που λιώνει/στάζει[22] και δέχεται τη βία[23] κι άλλες φορές λειτουργεί ως καταφύγιο[24] από τη μοναξιά και τον πόνο που βιώνει σε μία παρακμιακή κοινωνία, η οποία εκούσια φυλακίζεται σε σκοτεινούς χώρους.

Ωστόσο, η Ιωάννου δεν μένει απλά σε ένα συναισθηματικό και θολά αισθητηριακό παιχνίδισμα των λέξεων. Μέσα στην υπαρξιακή προβληματική, οπλίζει τη σκέψη του κοινού. Η ίδια μένει παρατηρητής της ζωής και των παθών της καταγγέλλοντας ή σαρκάζοντας όσα ενοχλούν έναν σύγχρονο άνθρωπο.Και τούτη η δραπέτευση αποκτά συχνά και χαρακτηριστικά κοινωνικής ανατροπής και αλλαγής όσων πληγώνουν τους ανθρώπους. Έτσι η κοινωνική διαμαρτυρία δένεται με την αγανάκτηση[25]άλλοτε με υπερρεαλιστικές αλληγορίες και άλλες φορές έμμεσα.

Επιλογικά, με οδηγό την υπερρεαλιστική μεταγλώσσα, η Νιόβη Ιωάννου μεταπλάθει ονοματικά σύνολα και νοήματα. Η σουρεαλιστική έκφραση μέσα στη στιχουργία της αγκαλιάζει τον ακροατή/αναγνώστη και με τις εξωλογικές συνδέσεις της προσπαθεί να το θεραπεύσει από την τρομακτική πραγματικότητα, από τη δικτατορία της λογικής απέναντι σε όσα μας τρομάζουν. Έτσι, ο υπερρεαλισμός της γίνεται ένα φωτεινό μονοπάτι της φαντασίας και του δυναμικού λόγου, απέναντι σε ό,τι ανούσιο ή φοβικό περιβάλλει την ποιήτρια.

---

[1] βλ. έμαθα, σε μία άλλη πόλη, μνήμες από λέπια, με άρωμα πορτοκάλι, ο πατέρας μου, film noir

[2] βλ. ογδόντα και κάτι, θ' αφήσω, ανενόχλητα, μετά τη βροχή, χρόνος ανεπηρέαστος, σε άλλο χρόνο

[3] βλ. θυμάμαι, με τρόμο, κανονικά, κατευθείαν στα χείλη, ογδόντα και κάτι, θα αφήσω, ανάποδα, ανάγνωση, ήσυχος, σαν κάτι, σαν τίποτα, αλήθεια, και θα φύγει, σε άλλο χρόνο, film noir.

[4] βλ. φοβάμαι, μνήμες από λέπια, θυμάμαι, ανάποδα, ανάγνωση, ησύχως.

[5] βλ. ανάποδα, για να σωθούμε, αλήθεια, αντίκρυ, εχεμύθεια, χωρίς συστάσεις.

[6] βλ. επανήλθε η τάξις, θα αφήσω,ογδόντα και κάτι, θα σου χαρίσω, απ' την αρχή.

[7] βλ. στον καθρέφτη, και θα φύγει, ανάγνωση, θυμάμαι, σε μία άλλη πόλη.

[8] βλ. θυμάμαι, σε μία άλλη πόλη, πίσω μη δεις, θα 'θελα, είπε πως θα γυρίσει, για να σωθούμε, παρουσίες, θυμάμαι, αγνώστου πατρός, ο πατέρας μου, ποτέ δεν μάθαμε.

[9] βλ. φοβάμαι, παρουσίες, θυμάμαι, και θα φύγει, χωρίς συστάσεις.

[10] βλ. τίποτα.

[11] βλ. είπε πως θα γυρίσει, παρουσίες, σε μία άλλη πόλη, με τρόμο, και θα φύγει, αγνώστου πατρός, δρόμος.

[12] βλ. ανάποδα, ποτέ δε μάθαμε, για να σωθούμε.

[13] βλ. για να σωθούμε, πώς να πιστέψουν, θυμάμαι.

[14] βλ. δικά μας, θα 'θελα, με άρωμα πορτοκάλι, για χρόνια, ό,τι λύπει, ποτέ δεν μάθαμε απόρρητη θάλασσα, ενάντια καλοκαίρια, σαν τότε.

[15] βλ. δικά μας, παρουσίες, σαν κάτι... σαν τίποτα, πώς να πιστέψουν, ποτέ δεν μάθαμε, με τρόμο, μνήμες από λέπια, για να σωθούμε, ανενόχλητα, κι ο Θεός να ματώνει.

[16] βλ. μετά τη βροχή, με άρωμα πορτοκάλι, πανσέληνος, θ' αφήσω, δρόμος.

[17] βλ. εχεμύθεια, αγνώστου πατρός, πανσέληνος, ενάντια καλοκαίρια, σε άλλο χρόνο, πλάι μου, τίποτα, για χρόνια, ογδόντα και κάτι, πώς να πιστέψουν, δικά μας.

[18] βλ. είπε πως θα γυρίσει, πανσέληνος, είπε την αλήθεια, και ο Θεός ματώνει.

[19] βλ. ολομόναχος.

[20] βλ. έμαθα.

[21] βλ. σε άλλο χρόνο.

[22] βλ. από την αρχή.

[23] βλ. μνήμες από λέπια.

[24] βλ. θυμάμαι.

[25] βλ. αγνώστου πατρός, δρόμος, πανσέληνος, ησύχως, επανήλθε, η τάξις, κανονικά, θυμάμαι.